Tijdens de onderzoek sessies die ik doe om kunstenaars te vinden voor mijn serie kunst en eten stuit ik veel op kunst gerelateerd aan het (culinaire) leven van Cleopatra, de koningin van de Egyptisch keuken. We weten daar vrij veel van omdat er over geschreven is door schrijvers uit de oudheid zoals tijdgenoot Horatius (65 – 8 v.Chr.) en later Plinius de Oudere (24 – 79), Plutarchus (46 – 120) en anderen. Ook kunstenaars (striptekenaars, filmregisseurs, en kunstschilders) hebben zich volop gestort op deze Egyptische koningin en haar (culinaire) uitspattingen. We hebben echter ook andere historische en archeologische (kunst) bronnen (papyrusrollen, muurdecoraties) die ons vertellen over de eetgewoonten van Egyptenaren in de tijd van Cleopatra. Parels werden er niet gegeten maar de legende dicteert van wel, mits er voorgeproeft is natuurlijk. Maar daarover later!

Even voorstellen

Onze beroemde Egyptishe koningin werd geboren gedurende de Ptolemaeïsche dynastie (305 – 30 v. Chr.) en heette officieel Cleopatra VII (69-30 v.Chr.), wij mogen, net als de Amerikanen, Cleo zeggen. Haar vader was de farao Ptolemaeus XII (117 – 51 v.Chr.) Cleo was een jonge lotus dus (18 jaar) toen ze het overnam van haar vader, onbeschermd in een tijd waar iedereen met macht werd vermoord, vaak door gif toegevoegd aan het koninklijke eten. We hebben een goed idee van wat de welgestelden aten in de tijd van Cleopatra omdat er op de muurschilderingen in de graftombes veel kunst is aangetroffen dat laat zien wat er aan voedsel meegebracht moest worden naar het hiernamaals.

Het eten van Cleopatra

De nijl en de zee zorgden voor de aanvoer van vis en schaaldieren maar vliegend vlees, vaak geconserveerd door het zouten, zoals eenden, duiven en ganzen (foi gras is uitgevonden door de Egyptenaren) kwamen vaker op tafel vooral in de vorm van stoofschotels. Met lekker veel brood (meer dan 30 soorten), verse groenten en grote hoeveelheden alcohol in de vorm van bier en verdunde rode wijn. Bier en brood lagen dicht bij elkaar en werden gemaakt met hetzelfde gist en vaak ook op dezelfde locatie. Het is ook bekend dat de rijken veel specerijen en kruiden gebruikten, duur omdat het geïmporteerd moest worden. Denk aan zout, azijn, komijn, koriander, peterselie, munt, salie, johannesbrood (zoet), en amandel. Toetjes werden gezoet door de gebruikte dadels en rozijnen of met de dure honing van wilde bijen of de gehouden bijen in de aardewerken bijenkorven die door archeologen gevonden zijn. Ook zijn er veel potten gevonden dat werd gebruikt om dierlijk vet in te bewaren, het vet werd gebruikt voor koken, braden en frituren. Oliën werden geperst uit radijszaad , distelzaden (saffloer), ben (mierikswortel), en sesamzaad (hummus) en werden ook gebruikt als dressing op salades.

^{Jean-Léon Gérôme  1904                                                  Heinrich Friedrich Füger 1818 de moord op Caesar}

Cleopatra de kunst van eten of gegeten worden

Cleopatra werd op een gegeven moment onttroond en verbannen. Zij greep echter haar kans toen Egypte een gedeelte van het Romeinse rijk werd en liet zich, volgens de legende, in een tapijtje rollen en afleveren in de werkkamer van de charmeur Julius Caesar (100 – 44 v. Chr), hij stond erom bekend dat hij vaak met de konginnen van de door hem veroverde landen het bed deelde. De 52-jarige generaal begon ook met de 21-jarige dochter van de farao een relatie, en Caesar installeerde Cleopatra onder zijn bescherming als koningin op de troon van Egypte. Onze Juul bracht de winter met haar door en daar kwamen in die tijd geheid kinderen van, de zoon heette Caesarion (47 – 30 v.Chr). Het echte eten was niet aan Julius besteed, hij hield van eenvoudige maaltijden. Zijn ontbijt bestond uit een groot glas water met wat kaas en brood. Ook weten we dat zijn lunch sober was, brood, weinig vlees, fruit en wijn verdund met water. Nou schijnt het wel zo te zijn dat hij de nachtelijke slemppartijen op de boot van Cleopatra tijdens hun reisje op de Nijl wel erg leuk vond. Deze trip vond 48 voor Christus plaats en bijna al het eten kwam uit de Nijl waar elke dag werd gejaagd op gevogelte en vis. Julius Caesar werd op 15 maart 44 v.Chr. (Juliaanse kalender) vermoord in de senaat in wat we nu de eerste kamer zouden noemen door de senatoren die ieder een messteek uitdeelde (ook gij Brutus!). En laat dat nou net op het moment zijn dat onze Cleopatra in een apartement in Rome logeerde om dichtbij haar Juul te zijn, ze kon nog net ontsnappen en moest weer vluchten. Kort door de bocht werd Marcus Antonius (83 – 30 v. Chr.) de opvolger van Caesar.

^{Alma-Tadema Ontmoeting Cleopatra met Marcus 1883    Gerard de Lairesse, Feestmaal van Cleopatra 1680}

Het eten en daten met Marcus kon beginnen.

Antonius had veel culinaire verhalen gehoord van zijn vriend Julius en wilde een date met Cleopatra en vroeg haar om hem te ontmoeten in Tarsus (in het huidige Turkije). Ze zou hem ontmoeten in de haven en kwam dus per boot die ze liet versieren met goud en albast en ze had de zeilen laten impregneren in geparfumeerde olie zodat de wind haar aankomst al aankondigde, zelf was ze schaars gekleed als venus, de Romeinse godin van de liefde. De boot was volgestopt met de lievelings gerechten van Cleopatra, ze hield namelijk veel van fruit (watermeloen, vijgen, dadels) en vlees zoals duif, schapenvlees en zeevruchten. De verleiding kon beginnen. Marcus hield zelf ook van lekker eten, vooral dure exotische gerechten en cleopatra wilde indruk maken door te zeggen dat Marcus in Egypte een maaltijd dat 100 uur zou duren en dat 10 miljoen sestertiën (500.000 Euro) zou kosten, het jaar salaris  van 10.000 romeinse soldaten, voorgeschoteld zou krijgen. Nou dat kon natuurlijk niet vond Marcus dus er werd een weddenschap afgesloten. Dit banquet van Cleopatra is onder andere beschreven in het boek Naturalis Historia (9.119‑21) geschreven door Plinius de Oudere (24 – 79 na Chr.). Lucius Plancus (85 – 15 v.Chr.), was er volgens Plinius bij als scheidsrechter. Het diner begon gewoon met de lievelingsgerechten van Marcus voornamelijk geroosterd zwijn, honing, kaas, en veel wijn. Cleopatra hield van plat brood, olijfolie, pickles (augurken), hummus en de verfrissende rode meloen. Op het honderste uur liet onze slimme koningin een tafeltje neerzetten met een kommetje azijn en deed daar een van de parels van haar oorbel in en dronk het op. Volgens Plinius bezat Cleopatra de twee grootste parels aller tijden, die haar door oosterse koningen waren nagelaten. Lucius Plancus stopte Cleopatra voordat ze de tweede parel wilde oplossen en maakte haar winnaar van de weddenschap. Niemand weet dat, maar een parel lost niet zomaar op in azijn dus de slimme verleidster was niet echt haar parel kwijt!

^{1963, Elisabeth Taylor in Cleopatra directed by Joseph L. Mankiewicz    Wijnbouw uit grafnummer TT261 in Thebe.}

De winter met wijn en melk in Alexandria

Marcus werd echt verliefd op de jonge Cleopatra en ook nu kwamen daar kinderen van, dit keer een tweeling, Selene en Alexander Helios. Het is bekend dat Cleopatra zich toch een beetje ongerust ging maken over haar uiterlijk en er een uitgebreid schoonheids regime op na ging houden.

Ze is in de moderne tijd beroemd geworden om haar melkbaden, de legende zegt ezelsmelk maar dat is onwaarschijnlijk omdat ezels te weinig melk geven. Geitenmelk werd in Egypte veel gedronken maar was moeilijk vers te houden, dus zure melk en een soort yoghurt werd veel gedronken vaak gezoet met honing. Ze geloofde dat zure melk goed was voor haar de kleur en de textuur van haar huid, blank en stevig dus, en hydrateerd. Melkzuur (lactic acid) valt onder de Alpha Hydroxyzuren (AHA) en is een organisch zuur dat precies doet wat Cleopatra dacht. Of dit enkel een legende is onduidelijk, al kunnen we wel in het boek van Plinius vinden dat Poppaea (31 – 65), de, volgens Plinius, zeer mooie vrouw van Nero, beroemd is geworden om haar melkbaden. Er zijn geruchten dat ze de melk vermengde met rode wijn voor de hydratatie. Cleo en Marcus hadden een rare hobby wat betreft het samen bezopen worden, ze richtte een wijnclub op voor de verering van de god Dionysus (Bacchus) met de naam inimitable livers (onnavolgbare levers) verkleed als gewone burgers gingen ze met hun mede clubleden de straten op in Alexandrië gedraagden zich losbandig en haalde gekkigheid uit met de bewoners.

Senecca (4 v.Chr. – 65 n.Chr.) schreef: Marcus Antonius was een geweldige man, een man van voornaam vermogen; maar wat hem ruïneerde en hem in vreemde gewoontes en niet-Romeinse ondeugden dreef, als het geen dronkenschap was, – niet minder krachtig dan wijn – was het dan de liefde voor Cleopatra?

De vijgen van Cleopatra

Het is bekend dat Cleopatra erg van vijgen hield en het was dan ook normaal dat ze vlak voor het slapen gaan er een schaaltje van in haar privé vertrekken liet brengen. Haar geliefde Marcus had iets teveel vijandn gemaakt in de persoon van Octavianus die Egypte in augustus 30 v.Chr. binnen viel. Marcus pleegde zelfmoord maar Cleopatra mocht toch nog haar vriendje laten begraven in hun speciaal gebouwde graftombe. Enkele dagen later liet onze koningin een schaaltje vijgen brengen met, volgens de legende, onder de bladeren een giftige slang verstopt (een aspe). Ze drukte deze slang op haar blote boezem en overleed door het gif. Uiteraard werd deze gebeurtenis in de middeleeuwen aangegrepen om daar grote schilderijen van te maken omdat functioneel naakt het enige was dat door de kerk werd goedgekeurd! Uiteraard als er maar een aspe en een mandje vijgen (bladeren) op stond.